مقاومت به آفت کش ها یک مشکل جدی در روند تولید محصولات کشاورزی است که علاوه بر آفات کشاورزی، درزمینه آفات بهداشتی نیز حائز اهمیت است و هزینه‌های اقتصادی و اجتماعی فراوانی را به بشر تحمیل می‌کند.
اولین مورد از مقاومت به آفت کش ها در سال 1914 روی شپشک سن ژوزه گزارش شد و بعدازآن رفته‌رفته به تعداد بندپایان مقاوم به آفتکشها اضافه شد. گسترش روند مقاومت به آفتکشها باعث افزایش نیاز به آفتکشهایی با نحوه اثر جدید می‌شود که این امر زمان‌بر و هزینه‌بر است. استفاده غیراصولی و با دز بالای آفت کش ها باعث می‌شود که به‌سرعت کارایی آنها کمتر شود. تمامی این عوامل باعث افزايش میزان مصرف آفت کش ها، افزایش هزينه هاي کنترل آفات، تخريب عوامل اکولوژيکي، بی اثرشدن استراتژي هاي کنترل و خسارت بيشتر به محصولات کشاورزي و درنهایت تخريب هرچه بيشتر سامانه‌های کشاورزي مي شود.
طبق تعریف سازمان جهانی بهداشت (WHO) مقاومت به آفت کشها عبارت است از بروز توانایی ارثی در جمعیتی از آفات تا دزهایی از آفت کش را تحمل کنند که برای غالب افراد آن جمعیت در یک توزیع نرمال کشنده است. به زبان ساده‌تر وقتی افرادی از یک جمعیت آفات در یک منطقه، به آفت کش خاصی واکنش نشان نمی‌دهند و با محلول‌پاشی آن از بین نمی‌روند میتوان گفت که این افراد به آفت کش مقاوم شده‌اند. بااین‌حال دلایل بسیاری برای اثر نداشتن یک ترکیب وجود دارد ولی با توجه به اینکه در کشور ما تناوب استفاده از آفتکشها به‌ندرت رعایت می‌شود و کشاورزان به‌طور مستمر یک ترکیب یا ترکیبی هم‌گروه با آن را برای کنترل آفت مشخصی استفاده می کنند احتمال بروز مقاومت بسیار زیاد است.
جدول زیر آفاتی را نشان می‌دهد که تا سال 2014 بیشترین گزارش مربوط به مقاومت را داشته‌اند. کنه تارتن که در سالیان پیشین آفت بسیار مهمی به‌حساب نمی آمد، با دخالت انسان در محیط و سمپاشیهای بی‌رویه تبدیل به یکی از مهمترین آفات کشاورزی دنیا تبدیل شد و در اکثر گزارش ها بیشترین تعداد مقاومت را به خود اختصاص داده است.
دلایل بروز مقاومت
بروز مقاومت و گسترش آن در جمعیت‌های مختلف آفات دلایل زیادی دارد که میتوان آنها را به چند مورد تقسیم‌بندی کرد:
سازوکارهاي مقاومت آفات (حشرات و کنه ها) به آفتکشها
مقاومت آفات به آفتکشها سازوکارهای متفاوتی دارد و شناسایی هرکدام از آنها نقش مهمی در انتخاب استراتژی کنترلی دارد و میتوان با شناسایی آنها بهتر و دقیق‌تر با این مسئله مقابله کرد. مهمترین سازوکارهای مقاومت به آفت کشها در زیر آمده اند:
- مقاومت رفتاری
- کاهش نفوذپذيري کوتيکول
- مقاومت متابولیکی
- غيرحساس شدن مکان هدف
این موارد سازوکارهای اصلی مقاومت آفات به آفت کش ها به‌حساب می آیند که به‌طور معمول مقاومت متابولیکی (که در اثر تجزیه آفت کش ها در بدن آفات از طریق آنزیم‌های سم‌زدای موجود در بدن آفات شامل استرازها، گلوتاتیون اس ترانسفرازها و مونواکسیژنازها اتفاق می‌افتد) و غیرحساس شدن جایگاه تأثیر (که در این سازوکار مکان تأثیر آفت‌کش براثر جهش‌های متوالی تغییر کرده و تأثیر آفت‌کش روی آن کاهش می‌یابد) مهمترین و معمول‌ترین سازوکارهای مقاومت به‌حساب می‌آیند.
در سال های اخیر مقاومت آفات مختلفی شامل پسیل پسته، مینوز گوجه فرنگی، سفیدبالک، کنه تارتن، تریپش و…. در بسیاری از مناطق ایران گزارش شده و به یکی از معضلات کشاورزی تبدیل شده است که با توجه به تحقیقات انجام شده اکثر این مقاومت ها از طریق سازوکارهای فیزیولوژیکی و غیرحساس شدن جایگاه تاثیر بوده است. همچنین مقاومت رفتاری نیز در برخی آفات مانند تریپس مشاهده شده که به این صورت بوده است که ترپیس ها در هنگام سم پاشی کمتر در معرض سم قرار می گیرند و بیشتر مواقع به زیر بوته و برگ های پایینی رفته و به آنجا پناه می برند تا سم روی آن ها پاشیده نشود. با این حال مقاومت رفتاری به تنهایی نمی تواند عامل بی اثر شدن سم شود و معمولا سازوکارهای متابولیکی و بی اثر شدن مکان هدف نیز در آن دخیل هستند.
جلوگیری از بروز و مدیریت مقاومت
به دلیل ویژگی‌های منحصربه‌فرد آفات (حشرات و کنه‌ها)، بروز مقاومت در آنها همیشه و همه جا اتفاق می‌افتد و پدیده‌ای اجتناب‌ناپذیر است؛ بااین‌حال با اتخاذ روشهای علمی و پیشگیرانه میتوان بروز آن را کم کرد و در صورت بروز مقاومت، آن را مدیریت کرد. بنابراین در زیر به تمهیداتی که میتوان آنها را به کار برد تا بروز مقاومت به تأخیر افتاده و در صورت بروز، از گسترش آن جلوگیری کرد و یا سرعت گسترش را کاهش داد میپردازیم:
مدیریت مقاومت:
بروز مقاومت پدیده‌ای غیرقابل‌اجتناب است و نمی‌توان به‌طور کامل جلوی بروز آن را گرفت اما با یک سری تمهیدات میتوان بروز آن را به تأخیر انداخت و از گسترش آن جلوگیری نمود. بااین‌حال به دلیل استفاده نادرست از آفتکشها در کشور در بسیاری از آفات مقاومت بالایی به برخی آفتکشها دیده می‌شود و بایستی برای کنترل آنها مدیریت مناسبی صورت گیرد. در علم سم‌شناسی کشاورزی چندین روش شامل تعدیل مصرف آفتکشها، اشباعسازی محیط و استفاده از روشهای مختلف کنترلی معرفی شده است.
دو روش اول (کاهش و یا افزایش دز مصرفی) با توجه به شرایط، به دلیل دلیل ریسک بالای انجام، فقط در موارد بسیار نادر توصیه می‌شوند. بااین‌حال تیم تحقیقاتی آریوزیست نهاده روش سوم (استفاده از روشهای مختلف کنترلی) را که با توجه به شرایط کشور قابل انجام است تایید کرده و انجام آن را به شرح زیر توصیه می کند:
به‌طورکلی، با توجه به مطالب ذکر شده راهکارهایی برای عدم بروز و مدیریت مقاومت وجود دارند که به نظر نویسنده می‌توانند بسیار موفقیت‌آمیز باشند. متأسفانه بسیاری از کارشناسان به‌محض شناسایی و یا دیدن یک آفت، با ذکر یک آفت‌کش مشخص و دز توصیه‌شده آن در زمان ثبت در سازمان حفظ نباتات اقدام به توصیه کنترلی می‌کنند که این کار بدون اطلاع از وضعیت مزرعه بوده و بسیاری از مشکلات کنونی را به وجود آورده است. بنابراین پیشنهاد می‌شود برای اجرای بهتر توصیه‌های کنترل آفات، اولین سؤال از کشاورزان برای توصیه‌های سمپاشی این باشد که در این فصل و یا فصول گذشته چه ترکیباتی در مزرعه استفاده شده است؟
و با توجه به پاسخ کارشناس توصیه‌ها انجام شود؛ بدین‌صورت که توصیه‌ها صرفاً به دلیل اینکه یک آفت‌کش بر روی یک آفت ثبت شده باشد انجام نشود و تاریخچه مصرف آفتکشها برای آن مزرعه خاص مشخص شده و توصیه با اطلاعات قبلی انجام شود. با این سؤال کارشناسان می‌توانند توصیه‌های تخصصی‌تر و با کارایی بیشتری انجام دهند. این کار می تواند با تهیه دفترچه سمپاشیهای کشاورز توسط کارشناسان و متخصصان انجام گرفته تا به راحتی به تاریخچه (History) استفاده از سموم در مزرعه مورد نظر دسترسی یافت و بهترین تصمیم ممکن را برای کنترل آفات گرفت.
از طرف دیگر تیم تحقیق و توسعه (R&D) شرکت آریوزیست نهاده بر اساس نیازهای بازار کشاورزی کشور اقدام به پیشنهاد آفتکشهایی که بتوانند مقاومت آفات را مدیریت کنند کرده است و مدیران و برنامهریزان این مجموعه آفتکشهای خاص کمپانی زایز (Zeiz Ltd. :www.zeiz.com) را وارد کرده است تا با استفاده از آنها مشکل مقاومت به بسیاری از آفات و همچنین بیماریها در کشور را رفع کرده و بتوان به صورت مستمر آنها را کنترل کرد.